ନୂଆଦିଲ୍ଲୀ, (ପିଆଇବି) : ରାଜଧାନୀ’ଭାରତର ମରାଠା ସାମରିକ ପରିଦୃଶ୍ୟ’ ଶୀର୍ଷକରେ ୟୁନେସ୍କୋ ବିଶ୍ୱ ଐତିହ୍ୟ ପାଇଁ ମନୋନୀତ ହୋଇଥିବା ୧୨ଟି ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରୁ ରାୟଗଡ଼ର ଦୁର୍ଗ ଅନ୍ୟତମ । ମନୋନୀତ ୧୨ଟି ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରୁ ରାୟଗଡ ହେଉଛି ମରାଠା ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ ଏବଂ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ନିର୍ମିତ ରାଜଧାନୀ ଦୁର୍ଗର ସର୍ବୋତ୍ତମ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ । ଗୁଜୁରାଟର କେଭାଡିଆରେ ଚଳିତ ବର୍ଷ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଏକତା ଦିବସ ପାଳନର ପୃଷ୍ଠଭୂମି ହେଉଛି ରାୟଗଡ଼ ଦୁର୍ଗ । ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ଅବିଶ୍ୱସନୀୟ ବୀରତ୍ୱ, ବୀରତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ଅଭିନବ ଯୁଦ୍ଧ କୌଶଳର କାହାଣୀକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିବା ପାଇଁ କେଭାଡିଆରେ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଏକତା ଦିବସ ପରେଡ୍ ସ୍ଥଳରେ ରାୟଗଡ଼ ଦୁର୍ଗର ଏକ ପ୍ରତିକୃତି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଛି । ବ୍ରିଟିଶ ଐତିହାସିକ ଗ୍ରାଣ୍ଟ ଡଫ୍ ରାୟଗଡ଼ ଏବଂ ଜିବ୍ରାଲ୍ଟର ରକ୍ ମଧ୍ୟରେ ସମାନତା ଆଙ୍କିଥିବା ବେଳେ ରାୟଗଡ଼କୁ ପୂର୍ବର ଜିବ୍ରାଲ୍ଟର ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥିଲେ ।
ଦୁର୍ଗରାଜ ରାୟଗଡ :
ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ଉପତ୍ୟକା ଉପରେ ଅବସ୍ଥିତ ରାୟଗଡ ଦୁର୍ଗରେ ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ରାଜତ୍ୱର ପ୍ରତିଫଳନ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଛି । ଏକଦା ତାଙ୍କର ସମୃଦ୍ଧ ମରାଠା ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ ଥିବା ଏହି ପାହାଡ଼ିଆ ଗଡ଼ ସାହସିକତା, ଅଭିନବତା ଏବଂ ବୀରତ୍ୱର କାହାଣୀ ବହନ କରୁଛି । ରାୟଗଡର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଥର ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ଅଦ୍ଭୁତ ସାହସ, ଦୂରଦୃଷ୍ଟି ଓ କୌଶଳର ପ୍ରତିଫଳନ, ଯାହାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ଶକ୍ତିର ପ୍ରତୀକରେ ପରିଣତ କରିଥିଲା । ଆଜି ଏହା ଏକ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଇତିହାସକୁ ଆକାର ଦେଇଥିବା ଅସାଧାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପିଢ଼ି ପରେ ପିଢ଼ିକୁ ମନେ ପକାଇ ଦେଉଛି ।
ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜ କିପରି ମରାଠା ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ ଭାବରେ ରାୟଗଡ ଦୁର୍ଗକୁ ଚୟନ କରିଥିଲେ ତାହା “ସଭାସାଦ ବଖାର” (ପ୍ରାଚୀନ ଚିଠି) ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ । ଏଥିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି, “ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜ ଏହି ପାହାଡ଼ ବା ରାଇରିର ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ଦେଖିଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ତୀଖ ପାହାଡ଼ ରହିଛି ଏବଂ ଏହା ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ସମସ୍ତ ପର୍ବତ ଏବଂ ପାହାଡ଼ ମଧ୍ୟରୁ ସବୁଠାରୁ ଉଚ୍ଚ । ପଥରର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଏବଂ ଅଖଣ୍ଡ ପ୍ରକୃତି ଏକ ବଡ଼ ସମ୍ଭାବନା ଥିଲା । ଦୌଲତାବାଦର ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟ ଏକ ଭଲ ଦୁର୍ଗ, କିନ୍ତୁ ଏହା ରାୟଗଡ ଭଳି ଭଲ ନୁହେଁ, ଯେତିକି ଉଚ୍ଚ ଏବଂ ଉତ୍ତମ, ତେଣୁ ରାଜାଙ୍କ ପାଇଁ ରାଜଧାନୀ ଏବଂ ସିଂହାସନ ଭଳି ଅଧିକ ଉପଯୁକ୍ତ ହେବ । କଳ ଏବଂ ଗାନ୍ଧାରୀ ନଦୀ ଉପତ୍ୟକା ଦ୍ୱାରା ଘେରି ରହିଥିବା ରାୟଗଡ ପଡ଼ୋଶୀ ପାହାଡ ସହିତ ସଂଯୋଗ ବିହୀନ ଏକ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ପର୍ବତର ଶୃଙ୍ଗ ଭାବରେ ଠିଆ ହୋଇଛି । ଏହାର ଅଦମ୍ୟ ପ୍ରକୃତି, ଯେଉଁଥିରେ ତୀଖ ପାହାଡ଼ ଏବଂ ୧୫୦୦ ଫୁଟ୍ ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ତୀଖ ଭଳି ଭୌତିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ରହିଛି, ଅଭିନବ ସାମରିକ ପ୍ରତିରକ୍ଷା କୌଶଳ ଦ୍ୱାରା ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ମରାଠା ଯୁଗର ବ୍ରିଟିଶ ଐତିହାସିକ ଗ୍ରାଣ୍ଟ ଡଫ୍ ରାୟଗଡ ଏବଂ ଜିବ୍ରାଲଟର ରକ୍ ମଧ୍ୟରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରଖିଛନ୍ତି । ସେ ରାୟଗଡକୁ ପୂର୍ବର ଜିବ୍ରାଲଟର ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଇଛନ୍ତି । “ଭାରତର ମରାଠା ସାମରିକ ଦୃଶ୍ୟ” ଶୀର୍ଷକରେ ୟୁନେସ୍କୋ ବିଶ୍ୱ ଐତିହ୍ୟ ପାଇଁ ମନୋନୀତ ହୋଇଥିବା ୧୨ଟି ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରୁ ରାୟଗଡ଼ର ଦୁର୍ଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ମନୋନୀତ ୧୨ଟି ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରୁ ରାୟଗଡ଼ ହେଉଛି ମରାଠା ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ ଏବଂ ଏକ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ରାଜଧାନୀ ଦୁର୍ଗର ସର୍ବୋତ୍ତମ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ, ଯାହା କିଲ୍ଲା ଭିତରେ ଥିବା ସବୁଠାରୁ ବିକଶିତ ଢାଞ୍ଚା ସହିତ ପାହାଡ଼ର ଭୌତିକ ବିଜ୍ଞାନ ସହିତ ଭଲ ଭାବରେ ସମନ୍ୱିତ । ଗୁଜୁରାଟର କେଭାଡିଆରେ ଚଳିତ ବର୍ଷର ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଏକତା ଦିବସ ପାଳନର ପୃଷ୍ଠଭୂମିର ବିଷୟବସ୍ତୁ ହେଉଛି ରାୟଗଡ଼ ଦୁର୍ଗ । ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ଅବିଶ୍ୱସନୀୟ ବୀରତ୍ୱ, ବୀରତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ଅଭିନବ ଯୁଦ୍ଧ କୌଶଳର କାହାଣୀକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିବା ପାଇଁ କେଭାଡିଆରେ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଏକତା ଦିବସ ପରେଡ ସ୍ଥଳରେ ରାୟଗଡ଼ ଦୁର୍ଗର ଏକ ପ୍ରତିକୃତି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଛି ।
ରାୟଗଡ ଦୁର୍ଗର ଇତିହାସ :
୧୬୫୩ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ରାୟଗଡ (ସେତେବେଳେ ରାଇରି ନାମରେ ପରିଚିତ)କୁ ମରାଠା ସେନା ମୋରେସ୍ କବଳରୁ ଦଖଲ କରିଥିଲା । ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ରାଜଧାନୀ କରିବା ପାଇଁ ଶିବାଜୀ ମହାରାଜ ଏହି ଦୁର୍ଗର ପୁନଃନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ହିରୋଜି ଇନ୍ଦୁଲକରଙ୍କୁ ଦେଇଥିଲେ । ୧୬୭୪ ମସିହା ଜୁନ୍ ୬ ତାରିଖରେ ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ରାୟଗଡ ପୋଷ୍ଟରେ ଏକ ଭବ୍ୟ ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ ସମାରୋହ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ସେ “ଛତ୍ରପତି” ଉପାଧି ଲାଭ କରିଥିଲେ । ଏହି ଦୁର୍ଗ ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ଦ୍ୱିତୀୟ ରାଜଧାନୀ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲା ଏବଂ ମରାଠା ରାଜ୍ୟର ପ୍ରଶାସନ ଏବଂ ସମ୍ପ୍ରସାରଣରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା । ରାୟଗଡ ଦୁର୍ଗ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ଗୌରବମୟ ଅତୀତର ନୀରବ ସ୍ମୃତି ଭାବରେ ଠିଆ ହୋଇଛି ଏବଂ ଏହା ଦୁର୍ଗରାଜ (ଦୁର୍ଗର ରାଜା) ଭାବରେ ପରିଚିତ । ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଏହାକୁ ‘ଶିବ ତୀର୍ଥ’ର ବିଶ୍ୱାସ ଦିଆଯାଇଛି । ଏହି ଦୁର୍ଗ ଶିବଭକ୍ତମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ପବିତ୍ର ପୀଠର ମାନ୍ୟତା ଲାଭ କରିଛି କାରଣ ହଜାର ହଜାର ଲୋକ କେବଳ ଏହାର ଐତିହ୍ୟ ଚରିତ୍ର ପାଇଁ ଏବଂ ଏହା ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ସ୍ଥାପତ୍ୟର ନମୁନା ନୁହେଁ ବରଂ ସେମାନଙ୍କର ଆଦର୍ଶ ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ସ୍ଥାନ ହେବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଭିଡ଼ ଜମାଇଛନ୍ତି, ଯିଏ କି ବୀରତା, ସାହସ, ଉଦାରତା ଏବଂ ଦେଶଭକ୍ତି, ପ୍ରଶାସନିକ ଦକ୍ଷତା ପାଇଁ ଜଣାଶୁଣା । ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ଏବଂ ହିନ୍ଦୁ କ୍ୟାଲେଣ୍ଡର ଆଧାରରେ ଶିବରାଜଭିଷେକଙ୍କ ବାର୍ଷିକୀ ବହୁତ ଉତ୍ସାହର ସହ ପାଳନ କରାଯାଏ ଯାହା ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରୁ ପ୍ରବଳ ଜନସମାଗମକୁ ଆକର୍ଷିତ କରେ । ସେହିପରି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ଶ୍ରାଦ୍ଧ ବାର୍ଷିକୀକୁ ମଧ୍ୟ ଅତି ଶ୍ରଦ୍ଧାର ସହ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଏଠାରେ ଶିବାଜୀ ମହାରାଜ ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ (୧୬୭୪ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ) ନିଜର ରାଜଧାନୀ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ଶିବାଜୀ ମହାରାଜ ୧୬୫୬ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଚନ୍ଦ୍ରରାଓ ମୋରେଙ୍କଠାରୁ ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ଅକ୍ତିଆର କରିଥିଲେ । ଏହାର ରଣନୈତିକ ଅବସ୍ଥିତି ଏବଂ ଅପହଞ୍ଚତାକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖି ଏହାକୁ ହିନ୍ଦବୀ ସ୍ୱରାଜର ରାଜଧାନୀ ପାଇଁ ସବୁଠାରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଗଲା । ପାହାଡ଼ର ଗୋଟିଏ ପାର୍ଶ୍ୱରୁ ହିଁ ପାହାଡ଼ ଉପରକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଯାଇପାରିବ । ଶିବାଜୀ ମହାରାଜ ୧୬୮୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୬ ବର୍ଷ ଧରି ରାୟଗଡ଼ ଦୁର୍ଗରୁ ହିନ୍ଦବୀ ସ୍ୱରାଜ ଶାସନ କରିଥିଲେ । ରାୟଗଡ ଦୁର୍ଗରେ ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ସମାଧି ରହିଛି । ରାୟଗଡ଼ ଦୁର୍ଗ ଚମତ୍କାର ଭାବରେ ଡିଜାଇନ୍ କରାଯାଇଥିବା ଗେଟ୍, ଦୁର୍ଗୀକରଣ କାନ୍ଥ ଏବଂ ଆକର୍ଷଣୀୟ ସ୍ମାରକୀ ପାଇଁ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଟେ । ଏହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟଜନକ ଯେ, ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ସମାଧି ବ୍ୟତୀତ ନକ୍କର ଖାନା, ସିରକାଇ ଦେବୀ ମନ୍ଦିର, ଜଗଦୀଶେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର – ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କୁ ସମର୍ପିତ ଏକ ମନ୍ଦିର – ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ ଅଧିକାଂଶ ନିର୍ମାଣ, ଯେଉଁଥିରେ ହଲ୍ ଅଫ୍ ପବ୍ଲିକ୍ ଅଡିୟନ୍ସ (ରାଜସଦର), ରୟାଲ କମ୍ପ୍ଲେକ୍ସ, ରାଣୀଙ୍କ ମହଲ (ରାଣୀଭାସ), ବଜାରପେଠ, ମନୋର (ଆନନ୍ଦ ମଣ୍ଡପ), ୱାଡେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର, ଖୁବଲଦା ବୁର୍ଜ, ମାସିଦ ମୋର୍ଚ୍ଚା, ନାନେ ଦରୱାଜା ଆଦି ସଂରକ୍ଷଣ ଅବସ୍ଥା ଖରାପ ରହିଛି । ରାଜକୀୟ ସୌଧ : ରାଣୀବାସା, ରାଜସଦର, ନକ୍କରଖାନା, ମେନା ଦରୱାଜା ଏବଂ ପାଲଖୀ ଦରୱାଜାକୁ ନେଇ ଗଠିତ ରୟାଲ କମ୍ପ୍ଲେକ୍ସ କେବଳ ତିନୋଟି ପ୍ରବେଶ ପଥ ମାଧ୍ୟମରେ ସୁରକ୍ଷିତ ଏବଂ ଉପଲବ୍ଧ: ନକ୍କରଖାନା, ମେନା ଦରୱାଜା ଏବଂ ପାଲଖୀ ଦରୱାଜା । ଏହି ଫର୍ଟିଫାଇଡ୍ କମ୍ପ୍ଲେକ୍ସକୁ ସାଧାରଣତଃ ବାଲେ କିଲ୍ଲା (ଦୁର୍ଗ) ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ବାଲେ କିଲ୍ଲା ନିକଟରେ ତିନୋଟି ସୁନ୍ଦର ଟାୱାର ରହିଛି । ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତରରେ ଅବସ୍ଥିତ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ଦୁର୍ଗ କାନ୍ଥର ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ଅବସ୍ଥିତ । ତିନି ମହଲା ବିଶିଷ୍ଟ ଟାୱାର (ମନୋର) ଡିଜାଇନରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଅଳଙ୍କାରଯୁକ୍ତ ଏବଂ ମୂଳତଃ ଆନନ୍ଦ ମଣ୍ଡପ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଜଣାପଡିଛି । ଉପଯୁକ୍ତ ଡ୍ରେନେଜ୍ ସହ ସଂଯୁକ୍ତ ଶୌଚାଳୟ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ଏକ ଭୂତଳ ସେଲର (ଖାଲବତ ଖାନା) ଅବସ୍ଥିତ, ଯାହା ସମ୍ଭବତଃ ଗୁପ୍ତ ସଭା, ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପୂଜା ଏବଂ ଏକ କୋଷାଗାର ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ରାଜସଦର (ହଲ୍ ଅଫ୍ ପବ୍ଲିକ୍ ଅଡିୟନ୍ସ) : ଏଠାରେ ଶିବାଜୀ ମହାରାଜ ନିତିଦିନିଆ ମାମଲାରେ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଦାନ କରିବା ଏବଂ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ଦୂତମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱାଗତ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କ ଦରବାର (ଦରବାର) ଆୟୋଜନ କରୁଥିଲେ। ଏହା ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ଥିବା ଏକ ଆୟତାକାର ଢାଞ୍ଚା । ଏହାକୁ ପୂର୍ବ ଦିଗରୁ ଏକ ଭବ୍ୟ ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ଦେଇ ଆଗେଇ ନିଆଯାଇପାରେ ଯାହାକୁ ସାଧାରଣତଃ ନକରଖାନା କୁହାଯାଏ । ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ହେଉଛି ରାଜ ସିଂହାସନ ସମ୍ମୁଖରେ ଥିବା ଏକ ଉଚ୍ଚ ତିନି ମହଲା ବିଶିଷ୍ଟ ଢାଞ୍ଚା । ଉପର ମହଲା ଇଟାରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ତଳ ମହଲା ପଥର ଖଣ୍ଡରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ, ନକ୍କରଖାନାରେ ଏକ ରାଜକୀୟ ବ୍ୟାଣ୍ଡ ବଜାଉଥିଲା । ଏହା ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଜନକ ଶବ୍ଦୀୟ ଗୁଣ ଥିବା ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ । ନକରଖାନା ଓ ରାଜ ସିଂହାସନ ମଧ୍ୟରେ ଦୂରତା ପ୍ରାୟ ୬୫ ମିଟର, ତଥାପି ସାମାନ୍ୟତମ ଚିତ୍କାର ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ୱରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ । ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ସୁଖ, ଦୁଃଖ, କ୍ରୋଧ, ବିଜୟ, ପ୍ରଶାସନିକ ଜ୍ଞାନ ଓ ଅତ୍ୟଧିକ ଉଦାରତାର ମୂକ ସାକ୍ଷୀ ହେଉଛନ୍ତି ରାଜସଦର । ମୁଖ୍ୟ ପ୍ଲାଟଫର୍ମରେ ସିଂହାସନର ମୂଳ ସ୍ଥାନ ଉପରେ ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ଏକ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ସହିତ ଏକ ଅଷ୍ଟକୋଣୀୟ ମେଘଦାମ୍ବରୀ (ଅଳଙ୍କାର ଛାତ) ରହିଛି । ହୀରା ଓ ସୁନାରେ ଭର୍ତ୍ତି ରାଜ ସିଂହାସନ ପ୍ରାୟ ୧୦ କିଲୋଗ୍ରାମ ଓଜନର ୮ ସ୍ତମ୍ଭ ସୁନା ଉପରେ ରହିଥିଲା ବୋଲି ରେକର୍ଡ କରାଯାଇଛି । ଏଥିରେ ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ରାଜକୀୟ ଚିହ୍ନ ମଧ୍ୟ ରହିଥିଲା । ସିଂହାସନ ଉପରେ ଥିବା ଛତା ମୂଲ୍ୟବାନ ପଥର ଏବଂ ମୋତିର ତାରରେ ସଜ୍ଜିତ ଥିଲା ।
ହୋଲିଚା ମଲ : ଏହା ନକରଖାନା ବାହାରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହା ଏକ ବିସ୍ତୃତ ଖୋଲା ପଡ଼ିଆ ଯାହା ବାର୍ଷିକ ହୋଲି ପର୍ବ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ହୋଲିଚା ମାଲର ପଶ୍ଚିମ ପରିସରରେ ଦୁର୍ଗର ଅଧିଷ୍ଠାତ୍ରୀ ଦେବୀ ଶିରକାଇ ଭବାନୀଙ୍କୁ ସମର୍ପିତ ଏକ ଛୋଟ ମନ୍ଦିର ରହିଛି । ଏହା ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ଅଧିଷ୍ଠାତ୍ରୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ପ୍ରଥମେ ହୋଲିଚା ମଲ୍ ର ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏକ ଉଚ୍ଚ ପଥର ସ୍ଥାନରେ ରଖାଯାଇଥିଲା, ଯାହା ପରେ ଏହାର ବର୍ତ୍ତମାନର ସ୍ଥାନକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥିଲା । ହୋଲିଚା ମାଲର ଉତ୍ତରରେ, ଏକ ବିଶାଳ ଏବଂ ସୁନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମାନ୍ତରାଳ ଢାଞ୍ଚାଗତ ୟୁନିଟ୍ ରହିଛି, ଯାହାକୁ ସାଧାରଣତଃ ବଜାର ପେଠ କୁହାଯାଏ । ଏହି କମ୍ପ୍ଲେକ୍ସର ପ୍ରତ୍ୟେକ ୟୁନିଟ୍ ସମ୍ମୁଖରେ ଗୋଟିଏ ବାରଣ୍ଡା ଏବଂ ପଛରେ ଦୁଇଟି ବ୍ୟାକ୍-ଟୁ-ବ୍ୟାକ୍ ରୁମ୍ ରହିଛି । ଅର୍ଦ୍ଧପୋଷାକ ପିନ୍ଧିଥିବା ବାସାଲ୍ଟ ପଥର ଖଣ୍ଡ ଏବଂ ଅଦୃଶ୍ୟ ଭଗ୍ନାବଶେଷ ପଥରରୁ ପ୍ଲିନ୍ଥ ଏବଂ କାନ୍ଥ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ, ଯେଉଁଥିରେ ଚୁନା ସର୍ବଦା ମୋର୍ଟାର ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଜଗଦୀଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର : ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ଥିବା ଏହି ମନ୍ଦିରର ସମ୍ମୁଖରେ ମଣ୍ଡପ ଓ ପଛ ପଟେ ଗର୍ଭଗୃହ ରହିଛି । କମ୍ ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରବେଶ ପଥ ଦେଇ ମନ୍ଦିର ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଯାଇପାରିବ । ଗର୍ଭଗୃହରେ ଏକ ଶିବ ଲିଙ୍ଗ ରହିଛି ଯାହାର ପୂଜା ଏବେ ବି ଚାଲିଛି । ମନ୍ଦିରର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ କାନ୍ଥରେ କୌଣସି କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ନାହିଁ । ତଥାପି, ଏହି ଉନ୍ନତମାନର ନିର୍ମାଣକୁ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ଖୋଦିତ ବ୍ରେକେଟ୍ ଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ କରାଯାଏ । ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ସମାଧି : ମନ୍ଦିର ନିକଟରେ ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ମହାରାଜଙ୍କ ସମାଧି ଜଗଦୀଶେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିରର ପୂର୍ବ ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାରର ପ୍ରାୟ ବିପରୀତରେ ଅବସ୍ଥିତ । ପ୍ରଥମେ ସମାଧିରେ କେବଳ କମ୍ ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ଅଷ୍ଟଭୁଜ ଆକାରର ପ୍ଲାଟଫର୍ମ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ, ବେଳେବେଳେ ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ କେବଳ ପ୍ଲାଟଫର୍ମର ଉଚ୍ଚତା ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇନଥିଲା ବରଂ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ଏକ ଛାତ ମଧ୍ୟ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । ପାଦଦେଶରେ, ରାଇଗଡୱାଡି ଗ୍ରାମ ନିକଟରେ, ଚିତ୍ତ ଦ୍ୱାରଠାରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହାକୁ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜିତ ଦରୱାଜା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ପାଖାପାଖି ୭୦-୮୦ ମିଟର ପାଦରେ ଚାଲିକରି ଯିବା ପରେ ସେଠାରେ ରହିଛି ଖୁବ ଲଦା ବୁର୍ଜ । ଏହା ଏକ ରଣନୈତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅବସ୍ଥିତ ଟାୱାର ଯେଉଁଠାରୁ ଦୁର୍ଗ ନିକଟକୁ ଆସୁଥିବା ଯେ, କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷାକର୍ମୀ ମାନେ ସହଜରେ ଦେଖିପାରିବେ ।